Жаңа әлiпби негiзiндегi қазақ тiлi емлесiнiң ережелерi
«Жаңа әлiпби негiзiндегi қазақ тiлi емлесiнiң ережелерi» «Қазақ тiлi әлiпбиiн кириллицадан латын графикасына көшiру туралы» Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2017 жылы 26 қазандағы №569 Жарлығына сәйкес бекiтiлген жаңа әлiпби бойынша әзiрлендi.
Жаңа әлiпби негiзiндегi қазақ тiлi емлесiнiң ережелерi (Ереже) — латын графикасындағы қазақ әлiпбиi бойынша дұрыс жазуды көрсететiн құқықтық күшi бар құжат. Сонымен қатар латыннегiздi жаңа әлiпби бойынша қазақ тiлiнiң орфографиялық нормаларын тұрақтандыратын, дұрыс жазу мәдениетiн қалыптастыратын басты нормативтi қағидалар болып саналады. Ережеде алдымен ұлттық тiлдiң жазу-сызумен байланысты:
oтiлдiң жалғамалылығы;
oтiлдiң ықшамдалуы;
oтiл дыбыстарының үндестiгi;
oдауыссыздардың бiр-бiрiмен үйлесiмдiлiгi, т.б. негiзгi заңдылықтары мен ерекшелiктерi ескерiлдi.
Ереженiң негiзгi ұстанымы үшiн фонематикалық принцип басшылыққа алынды. Сонымен қатар қазақ әдеби тiлiнiң лексикалық құрамындағы көне және кiрме тiлдiк қабаттардың кейбiр түрлерiнiң емлесiне қатысты дәстүрлi және фонетикалық, ал төл сөздердiң күрделi түрлерi үшiн морфологиялық принцип те қолданылды.
Ережеде:
oлатын негiздi әлiпби бойынша қазақ тiлi дыбыстарының мәнiн бiлдiретiн әрiптердiң үндестiкпен, үйлестiкпен жазылу нормасы көрсетiлдi;
oсөздердi бiрыңғай жуан немесе жiңiшке жазу, соған сәйкес қосымшалардың жуан немесе жiңiшке жалғану үлгiсi берiлдi;
oқосар дыбыстарды (ұу/үу, ый/iй) дара әрiппен (у, и әрiптерiмен) таңбалаудың үлгiсi ұсынылды;
oқазақтың әдеби тiлiндегi емлесi қиын сөздердiң орфографиялану ерекшелiктерi көрсетiлдi;
oлатыннегiздi жаңа әлiпбиде жоқ ё, й, ц, щ, э, ю, я, ь, ъ әрiптерiнiң жазылу баламасы берiлдi;
oбейүндес буынды кiрме сөздерге қосымша жалғаудың орфографиялану тәртiбi көрсетiлдi;
шеттiлдiк сөздердiң орфографиялану үлгiсi ұсынылды; бiрiккен, кiрiккен, тiркестi және қос сөздердiң емлесi, сондай-ақ бас әрiппен жазылатын атаулардың жазылуы мен тасымалдың тәртiбi көрсетiлдi.
Ереже түзуде ұлттық тiлдiң ерекшелiктерi мен заңдылықтарына сәйкес болуы, дәстүрге айналған базалық нормалардың сақталуы, техникалық жақтан қолдануға оңтайлы, жинақы болуы, халық тiлiнiң дыбыстық қор әлеуетiнiң кеңiрек қамтылуы, жаһандану үрдiсiнде жазу-сызудың ұлттық сипатының сақталуы ерекше назарға алынды. Сонымен бiрге бұған дейiнгi жазу тәжiрибесi, тұрақталған нормалары, латыннегiздi әлiпбидi қолданған және қолдана бастаған түркiтектес халықтардың емле тәжiрибелерi ескерiлдi.
Бұл Ереженiң бастапқы нұсқасын түзу жұмысы Бiлiм және ғылым министрлiгi Ғылым комитетi Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тiл бiлiмi институтында (Институт) атқарылды.
Институт әзiрлеген Ереже жобасы Қазақ тiлi әлiпбиiн латын графикасына көшiру жөнiндегi ұлттық комиссия жанындағы Орфографиялық және Әдiстемелiк жұмыс топтарының бiрлескен ғылыми-практикалық семинар-кеңестерiнде бiрнеше мәрте қаралып, талқылаудан өткiзiлдi. Ш.Шаяхметов атындағы «Тiл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы елiмiздiң бiрқатар өңiрiнде ересектер, оқушылар, сондай-ақ, оқытушы-филологтер арасында сынама-сауалнама арқылы тексеруден, республикадағы ЖОО-ның оқытушылары мен тiлтанушы мамандарының тәуелсiз сараптамасынан өткiзiп, Ережеге соңғы редакциялау жұмыстарын жасап, көпшiлiк назарына ұсынып отыр.
Қазақ емлесiндегi тың өзгерiстер, жаңа қағидалар және олардың ғылыми негiздемесi ортологиялық құралдарда жан-жақты қамтылады. Ереже латын графикасы негiзiндегi жаңа ұлттық қазақ әлiпбиi бойынша Орфографиялық, Орфоэпиялық, Шеттiлдiк сөздер сөздiктерi, Емлесi қиын сөздер сөздiгi, Анықтағыштар мен Нұсқаулықтар, басқа да әдiстемелiк құралдар түзу мен жасауда, мамандар даярлауда ғылыми-нормативтiк тiрек ретiнде алынатын басты құжат болып саналады.
ТIРЕК ҰҒЫМДАР
Анықтауыштық қатынас — зат пен құбылыстың атауы болатын есiм сөз тiркестерi сыңарларының арасындағы алдыңғысы анықтайтын, соңғысы анықталатын қатынас.
Атауыштық тiркес — сыңарлар арасындағы бай¬ланысы тұрақты, зат пен құбылысты тура мағынада атайтын, бөлек жазылатын күрделi сөз.
Ашық дауысты — жақтың кең ашылуы арқылы тек үннiң қатысымен жасалатын дыбыс. Әрiп — дыбыстың әлiпбидегi графикалық таңбасы.
Бiрiккен сөз — бiрнеше түбiрден бiрiгiп, бiр ғана зат пен құбылыстың атауы болатын, бiрге жазылатын күрделi сөз.
Дыбыс — айтылымдағы ең кiшi тiлдiк бiрлiк.
Емле — жазу нормаларын қалыптандыратын ережелер жиынтығы, орфография.
Идиомалық тiркес — дайын күйiнде қолданылып, бiр ұғымды бiлдiретiн, тұтас мағынасы құрамындағы бiрлiктердiң әрқайсысының мағынасына сәйкеспейтiн тұрақты тiркестiң түрi.
Көмекшi есiмдер — зат есiмдерге тiркесiп, заттардың кеңiстiктегi орналасу қатынастарын бiлдiретiн сөздер.
Күрделi сөз — сыңарлары арасындағы синтаксистiк қатынас жойылып, тұтасқан бiрлiк ретiнде бiр мағынаны бiлдiретiн, бiр ғана морфологиялық, синтаксистiк қызмет атқаратын, бiрiккен, кiрiккен, қос сөз және атауыштық тiркес түрiндегi сөздер.
Күрделi етiстiк — екi немесе одан да көп сөздерден жасалып, күрделi қимыл-әрекеттi атайтын, бөлек жазылатын сөздер.
Кiрме сөз — қазақ тiлiнiң дыбыстық заңдылықтары бойынша игерiлiп жазылатын өзге тiлден енген сөз.
Кiрiккен сөз — екi не одан да көп сөзден бiрiгiп, сыңар жiгiндегi дыбыстар үндесiп, үйлесе өзгерiске ұшыраған, құрамы сiңiсiп кеткен сөздер.
Қос сөз — бiр сөздiң қайталануынан не сөздердiң қосарлануынан жасалған, дефиспен жазылатын күрделi сөз.
Қосымша — сөз мағынасын өзгертетiн, түрлендiретiн, сөз бен сөздi байланыстыратын грамматикалық бiрлiк. Қысқарған сөз — күрделi атаулардың қысқартылып жазылған түрi.
Лексикаланған тiркес — фразеологиялық мағынасынан қол үзген, синтаксистiк қатынас көмескiленген, жеке сөз орнына жүретiн лексикалық бiрлiк.
Морфологиялық принцип — жеке сөздiң және күрделi сөз сыңарларының түбiр тұлғасы сақталып жазылатын емле ұстанымы.
Тәуелдiк жалғау — бiр заттың басқа затқа немесе бiреуге тәуелдi, меншiктi екенiн бiлдiретiн қосымша.
Түбiр сөз — сөздiң әрi қарай бөлшектеуге келмейтiн, мағыналы негiзгi бөлiгi.
Тiл үндестiгi — қазақ тiлiндегi бiрiншi буынның үндесiмiне қарай сөздердiң бiрыңғай жуан, не бiрыңғай жiңiшке айтылатын негiзгi дыбыстық заңдылығы.
Фонема — сөздер мен морфемаларды бiр-бiрiнен мағына және форма жағынан ажырататын тiлдiң дыбыстық жүйесiндегi негiзгi типтiк бiрлiк.
Фонематикалық принцип — фонеманың негiзгi реңкi сақталып жазылатын емле ұстанымы.
Шеттiлдiк сөз — жазба тұрпаты түпнұсқасынан үлкен айырмасы болмайтын өзге тiлден енген сөз.
ЖАҢА ӘЛIПБИ НЕГIЗIНДЕГI ҚАЗАҚ ТIЛI ЕМЛЕСIНIҢ ЕРЕЖЕЛЕРI
I тарау
ӘРIПТЕР ЕМЛЕСI
Дауысты дыбыс әрiптерiнiң емлесi
Дауысты дыбыстарды таңбалайтын әрiптер: a, á, о, о́, у, i, u, ú, е.
§1. а, е, у, i әрiптерi сөздердiң барлық буынында жазылады: ana, baqyt, shaǵala, balapan, bota, bolashaq; еlik, egemendik, elgezek, qurmet, kórkem; yqpal, yrys, mysal, jańǵyrý, baqsy, jaqsy; irgeli, irimshik, bilim, izgilik, кishipeıil, senim.
§2. а́, о, о́, u, ú әрiптерi төл сөздiң басында жазылады: ádis, álem, sán, dán, mádenıet, báıterek; ozyq, ońtaıly, qoǵam, torsyq; óris, ómirsheń, kósem, bórik; utymdy, ustaz, qujat, tumar; úrdis, úkimet, júıe, túbegeıli. Кiрме, шеттiлдiк сөздердiң екiншi, үшiншi буынында да жазылады: sirá, kiná, kýá, ińkár, kúmán, shúbá, zámzám, dúdámal; bulbul, maǵlumat, samuryq, májbúr, dúldúl, dástúr, manо́vr, montо́r, parashút, absalút, festıvál, kоbált, banknot, alkogól, vestıbúl.
j, sh мен ı әрiптерiнiң ортасында келген а дыбысы жiңiшке айтылғанымен, а әрпi жазылады: jaı, jaılaý, jaıly, shaı, shaılyq.
Дауыссыз дыбыс әрiптерiнiң емлесi
Дауыссыз дыбыстарды таңбалайтын әрiптер: b, d, f, g, ǵ, h, ι, j, k, l, m, n, ń, р, q, r, s, t, v, ý, z, sh, ch.
§3. b, g, d, f, h, j, к, l, m, n, p, q, r, s, t, v, z, sh, ch және ı, ý (§6-ны қараңыз) әрiптерi сөздiң басында, ортасында, аяғында жазылады: baılyq, kóbelek, arab; gúl, kógal, pedagog; dáýlet, baǵdar, asteroıd; fılosofıa, múftı, paragraf; hıkaıa, qahar, tarıh; jospar, ereje, muqtaj; kúmis, shekpen, berik; lebiz, alash, táýekel; máńgilik, qaımaq, ǵalym; namys, kóne, dastarqan; parasat, kópir, talap; qurmet, maqtanysh, bolashaq; ras, ertegi, ómir; saıasat, kelisim, aıtys; tabıǵat, qatal, sáýlet; vırýs, avtor, rezerv; zerde, bilezik, qundyz; shańyraq, búrshik, qylysh; chempιon, kaýchýk, senvıch; ıá, qaıyń, saı; ýaqyt, áleýmet, taý. Ashshy, tushshy, keshshe сөздерiнде екi sh әрпi қатар жазылады.
§4. ǵ әрпi сөз басы мен ортасында ғана жазылады: ǵarysh, aǵash, samǵa.
§5. ń әрпi сөз ортасы мен соңында ғана жазылады: mórtańba, eńbek, tańerteń, meń, zań.
ı, ý әрiптерiнiң емлесi
§6. ı, ý әрiптерi дауыссыз дыбыс ретiнде таңбаланады: aı, úı, oıshyl, ıaǵnı, qoıan, saıa, ıod, faıl, aıkıdo, mezozoı, ýaǵyz, ýaqyt, aý, sáýkele, demeýshi, qaýyn, aıýan, keıýana.
§7. уı (ый), iı (iй) дыбыс тiркестерi сөздiң барлық буынында ı әрпiмен жазылады: ıgilik, ıman; kıim, tıyn, sıa, sıaqty; bı, tarıhı; ınstıtýt, kıno, granıt.
Е с к е р т у. Қосар уı (ый) әрiптерi тек sуı (сый), tуı (тый) түбiрлерiнен жасалған сөздерде жазылады: sуılyq, sуıymdylyq, sуıý; tуıym, tуıylý, tуıý.
ıy, ıi әрiп тiркестерiне аяқталған етiстiкке көсемшенiң ı (-й) жұрнағы жалғанғанда, екi ı әрпi қатар жазылады: baıy — baııdy, keıi — keııdi.
§8. uý (ұу), úý (үу) дыбыс тiркестерi cөздiң барлық буынында ý әрпiмен жазылады: ýyldyryq, ýyz, ýildeý; týys, qýyrshaq, gýil, tintýir; oqý, sý, jazý, kelý, barý.
§9. ю әрпi ıý әрiп тiркесi түрiнде жазылады: aıý, baıý, oıý, jaıý, súıý.
Е с к е р т у. ı әрпiнен кейiн тұрған ю әрпiнiң орнына ý жазылады: qıý, jıý.
§10. я әрпi ıa әрiп тiркесiмен жазылады: qoıan, ıaǵnı, saıa.
Е с к е р т у. и (ı) әрпiнен кейiн тұрған я әрпiнiң орнына а жазылады: qıar, sıa, jarıa.
II тарау
ТҮБIР СӨЗДЕР ЕМЛЕСI.
ҚОСЫМШАЛАРДЫҢ ЖАЛҒАНУЫ
Түбiр сөздер емлесi Қазақ тiлiнде түбiр сөздер тiл үндестiгi бойынша жазылады.
§11. Төл сөздер бiрыңғай жуан не жiңiшке үндесiммен жазылады: azamat, yntymaq, bosaǵa, turmys; ásem, memleket, izet, úmit, sóılem. Ал кейбiр кiрме сөздерде тiл үндестiгi сақталмай жазылады: quziret, qudiret, muǵalim, qyzmet, qoshemet, aqiret, qasıet, qadir, kitap, taýqimet, qaziret.
§12. Сөздердiң және күрделi сөздер мен сөз тiркестерi сыңарларының түбiр тұлғасы сақталып жазылады: qulyn (qulun емес), júzim (júzúm емес), kóılek (kóılók емес), júrek (júrók емес), oryndyq (orunduq емес), kók oramal (kóg oramal емес), aq ala (aǵ ala емес), aq aıý (aǵ aıý емес); bara almaımyn (baralmaımyn емес), barsa ıgi edi (barsıgedi емес), baryp pa eken (baryppeken емес), kele jatyr (kelatyr емес), kúnkóris, kúnbaǵys, shekara, qyrkúıek, kókónis.
Қосымшалардың жалғануы
§13. Қосымшалар түбiрдiң соңғы буынындағы дауысты дыбыстың үндесiмiне қарай не жуан, не жiңiшке жалғанады: jumys-shy-lar-dyń, qart-tar-dyń, baqsha-myz-da; mekeme-de, bereke-si, teńiz-shi-ler; kitap-tyń, qudiret-ke, muǵalim-niń; kógal-ǵa, kógoraı-ǵa.
§14. Сөздiң соңғы дыбысы қатаң болса, қосымшалар қатаңнан, ал дауысты, ұяң немесе үндi болса, қосымшалар ұяң не үндiден басталып жалғанады: halyq-qa, qyrat-tar, mektep-ke, kólik-pen; táj-ge, qaryz-ǵa, juldyz-dar; tań-ǵa, pán-der, tal-dyń, kól-ge, bala-ǵa, bala-lar, áje-ge, áje-niń.
§15. Түбiрдiң соңғы буынында үндi дауыссыз дыбыстан кейiн тұрған y, i әрiптерi тәуелдiк қосымшасы жалғанғанда түсiрiлiп жазылады. Мысалы: aýyl — aýly, daýys — daýsy, erin — erni, halyq — halqy, oryn — orny, ǵuryp — ǵurpy, qyryq — qyrqy (қырқын беру), kórik — kórki (бет-ажар), árip — árpi, naryq — narqy (бағасы), paryq — parqy, qulyq — qulqy, oıyn — oıyny.
Е с к е р т у. Мағынасына нұқсан келетiн сөздерде y, i түсiрiлмей жазылады. Мысалы: qulyq — qulyǵy; kórik — kórigi (ұстаның құралы); qalyp — qalyby (нанның қалыбы); qyryq — qyryǵy (сандық мағына); naryq — naryǵy (термин), .
§16. Соңғы буынында á әрпi жазылатын түбiр сөздерге ашық дауыстылармен келетiн қосымшалар ғана жуан жалғанады: kúnásinа, kúnásinаn, kýásinа, kýásinаn, kúnáǵa, kúnádan, kinálaý, shúbálaný, kýáǵa, kýádan, kúmánǵa, kúmándaný.
§17. s, z, j дыбыстарына аяқталатын сөздерге s, sh дауыссыздарынан басталатын қосымша жалғанғанда, түбiр сақталып жазылады: basshy (bashshy емес), qussha (qushsha емес), tuzsyz (tussyz емес), sózsiz (sóssiz емес), aýyzsha (aýyshsha емес), tájsiz (táshsiz емес).
§18. n дыбысына аяқталатын сөздерге b, g, ǵ, m дауыссыздарынан басталатын қосымша жалғанғанда, түбiрдiң негiзгi тұлғасы сақталып жазылады: burynǵy (buryńǵy емес), janǵa (jańǵa емес), qaýynǵa (qaýyńǵa емес), túngi (túńgi емес), tómengi (tómeńgi емес), júgenge (júgeńge емес), janbaıdy (jambaıdy емес), kónbedi (kómbedi емес), senbeıdi (sembeıdi емес), saımanmen (saımammen емес).
§19. Сөз соңындағы k, q, p әрiптерi тәуелдiк жалғауы немесе көсемшенiң -а, -е, -ı жұрнағы жалғанғанда, g, ǵ, b ( ý) болып жазылады: júrek — júregi, súıek — súıegi, kúrek — kúregi; qazaq — qazaǵy, baıraq — baıraǵy, taraq — taraǵy; kitap — kitaby, aspap — aspaby, lep — lebi; ek — egedi, tók — tógedi; taq — taǵady, baq — baǵady; kep — kebedi, keýip, jap — jabady, jaýyp, tap — tabady, taýyp. Бiрақ sap — sapy, sapynda, tarap — tarapy тәрiздi сөздердiң түбiр тұлғасы сақталып жазылады.
§20. Екiншi сыңары basy, asy, aǵasy, anasy тұлғаларымен келген бiрiккен сөздерде қосымша сөздiң тәуелдiк формасына жалғанады: Elbasyna, Elbasyn, otbasyna, otbasyn, otbasylar, qonaqasyna, qonaqasyn, qonaqasylar, otaǵasyna, otaǵasyn, otaǵasylar, myńbasyn, myńbasyna, myńbasylar. Тәуелдiк жалғауының III жағы жалғанбайды.
§21. Түбiр сөзге -hana, nama, -góı, -qoı, -kez, -kesh, -paz, -ger, -ker, -tal, -dar, -qor тәрiздi араб, парсы тiлiнен енген және -kúnem, -niki (-diki, -tiki), -men (-ben, -pen) тәрiздi төл қосымшалар сөздiң соңғы буынының жуан-жiңiшкелiгiне қарамай жалғанады: kitaphana, ádisnama, emhana; danagóı, aqylgóı; sánqoı, áýesqoı; arbakesh, baıshykesh; jıhankez; ónerpaz, bilimpaz; zańger, saýdager; kásipker, qaıratker; sezimtal, uǵymtal; dindar, qaryzdar; mansapqor, jemqor; paıdakúnem; ataniki, аýyldiki, qаzaqtiki; qoǵammen, ultpen, qyzben.
III тарау
БӨЛЕК ЖАЗЫЛАТЫН СӨЗДЕР ЕМЛЕСI
§22. Анықтауыштық қатынастағы сөз тiркестерi бөлек жазылады: altyn saǵat, kıiz úı, bota kóz, qara shaı, at qora, maqta maıy, quraq kórpe.
§23. Күрделi сан есiмдердiң әрбiр сыңары бөлек жазылады: on bir, on birinshi, on segiz mıllıon, jıyrma segiz, júz on jeti, eki júz jetpis tórt, bir myń toǵyz júz elý úsh, tórt mıllıard, jıyrma úsh bútin onnan bir.
§24. Күрделi сын есiмдердiң әрбiр сыңары бөлек жазылады: аl qyzyl, qońyr ala, qyzǵylt sary, qara ala, kók ala, qara kók, aq sur, qula qasqa, qula jıren, tory tóbel.
§25. Күрделi етiстiктердiң, есiм және елiктеуiш сөздермен тiркескен құрама етiстiктердiң әрбiр сыңары бөлек жазылады: baryp keldi, kele jatyr, jaza ber, kıip júre ber, júgire jóneldi, bara almady, bara almaı qalyp edi, jyǵylyp qala jazdady; qyzmet etý, mán berý, qol shapalaqtaý; shap etý, dý ete túsý, baj etý, lap qoıý.
§26. Толық мағыналы сөзбен тiркескен saıyn, keıin, buryn, deıin, sheıin, men, ben, pen, qoı, ǵoı, da, de, ta, te, ma, me, ba, be, pa, pe, she шылаулары бөлек жазылады: jyl saıyn, aı saıyn; sabaqtan keıin; budan buryn; jınalysqa deıin; túske sheıin; qalam men qaǵaz, kitap pen dápter; kerek qoı, kóre ǵoı; ol da, men de; halyq ta, úkimet te; Bar ma eken? Kele me eken? Suraq pa? Kóp pe? Az ba? Kem be? Sen she?
§27. da, de, ta, te шылаулы тiркестерiмен келген күрделi сөздер бөлек жазылады: bar da kel, aıt ta qoı, qara da tur, kir de shyq. Бiрақ urda-jyq, asta-tók, ýda-shý тәрiздi лексикаланған тiркестер бiрге әрi дефис арқылы жазылады.
§28. Негiзгi сөзге тiркескен aldy, arty, asty, ústi, mańy, jany, ishi, syrty, basy, tusy, sheti, boıy сияқты көмекшi есiмдер бөлек жазылады: esik aldy, úı arty, kópir asty, ústeldiń ústi, qala mańy, bazar jany, aýla ishi, qora syrty, qystyń basy, júrek tusy, aýyl sheti, ózen boıy, tula boıy.
Е с к е р т у. Aldy, arty, asty, ústi көмекшi есiмдерiмен келiп, атаулық мағынаға ие болған сөздер бiрге жазылады: saılaýaldy naýqan, mektepaldy top, tilarty dybysy, sózaldy syńary, tisarty daýyssyzy, jerústi jumystary, jerasty sýlary.
§29. Идиомалық, фразалық тiркестердегi әрбiр сөз бөлек жазылады: qas batyr, shynjyr balaq, shubar tós, shıki ókpe, qara ter, ıek artty, bas tartty, bet burdy, ıin tires. Бiрақ атау сөздiң орнына жүретiн лексикаланған тiркестер бiрге жазылады: basqosý, atsalysý, aqkóńil (§38-дi қараңыз).
IV тарау
БIРГЕ ЖАЗЫЛАТЫН СӨЗДЕР ЕМЛЕСI
§30. Екi түбiрден құралған бiр ғана зат пен ұғым атауы бiрге жазылады: kókónis, shekara, jertóle, baǵdarsham, beınebaıan, sýsabyn, kereńqulaq (өс.), ıtsandyq (өс.), kelteshash (өс.).
§31. Екiншi сыңары -lyq (-lik, -dyq, -dik, -tyq, -tik) қосымшасымен келген қоғамдық, әлеуметтiк лексика, -ar (-er) қосымшасымен келетiн әдет-ғұрып, кәде атаулары, -lar (-ler, -dar, -der, -tar, -ter) қосымшасымен келетiн ботаникалық, зоологиялық атаулар, -qysh (-kish, -ǵysh, -gish) қосымшасымен келетiн құрал-сайман және техника атаулары, -ty (-ti, -dy, -di), -pa (-pe, -ba, -be, -ma, -me), -ys (-is, -s), -ǵy (-gi, -qy, -q) қосымшасымен келетiн лексикаланған тұрақты тiркестер мен зат атаулары бiрге жазылады: ortaazıalyq, jerjúzilik, arampıǵyldyq, búkilálemdik, jalpyhalyqtyq, birrettik; aýyzashar, atqaminer; ashatuıaqtylar, balyqqorektiler, jalańkózdiler, aǵashkemirgishter; kespekeskish, sabynsalǵysh, órtsóndirgish; sharýabasty, nemketti, súıkeısaldy; alypqashpa, baýkespe, janbaǵys, kireberis, kúnkóris; aýaqyzdyrǵy, aýasúzgi, bórioınaq.
§32. Ásire, bir, kóp, jalpy, бей және avan, avıa, avto, agro, antı, aero, gıdro, gıper, eýro, ızo, ınfra, kıno, mega, mını, radıo, tele, trans, últra, foto, elektr сияқты сөзалды сыңарларымен, сондай-ақ beı қосымшасымен келген атаулар бiрге жазылады: ásiresolshyl; birqalypty, birmándi; kópmándi, kópmúshe; jalpyulttyq, jalpymemlekettik; beıkúná, beıhabar; avansahna; avıamektep; avtojol; agrokeshen; antıdene; aeroshana; gıdrobeket; gıperbelsendi; еýrosport; ızosyzyq; ınfraqurylym; kınoqondyrǵy; megajoba; mınıjoba; radıobaılanys; telearna; transshekara; últradybys; fotosýret; elektrsúzgi.
§33. Екiншi сыңары aralyq, qumar, jandy, taný, tanym, jaı, hat, aqy, ishilik, symaq сияқты сөздермен келген атаулар бiрге жазылады: halyqaralyq; ataqqumar; ultjandy; jaratylystaný; tiltanym; jylyjaı; ashyqhat (ashyqhat syılaý); zeınetaqy; mekemeishilik; ákimsymaq. Бiрақ анықтауыштық қатынас сақталған күрделi сөздер бөлек жазылады: ashyq hat, qyzmettik hat.
§34. Esh, ár, keı, bir, qaı, qaısy, álde сөздерiмен келген есiмдiк, сын есiм, үстеулер түбiр тұлғалары өзгертiлмей, бiрге жазылады: eshkim; árkim; ártúrli; keıbir; birdeńe; qaıbir; qaısybireýler; áldeqalaı.
Е с к е р т у. Ár, keı, bir, qaı, álde сөздерi зат есiмдермен тiркескенде, бөлек жазылады: ár el; keı bala; bir jumys; qaı zaman; álde shyn, álde ótirik.
§35. Бiрiншi сыңары aq, qara, sary, kók, qyzyl, ala, boz тәрiздi түс атауларымен келетiн ботаникалық, зоологиялық терминдер бiрге жазылады: aqıyq (құс), aqshabaq (балық); qaraqus, qaraaǵash (өс.); saryandyz (өс.), sarygúl; kókqutan (құс), kókbasshóp (өс.); qyzylqasqyr (аң), qyzylbıdaı; alabuǵa (балық), alabulbul (құс); bozbetege (өс.), boztorǵaı. Үш құрамнан тұратын ботаникалық, зоологиялық атаулардың алдыңғы екi сыңары бiрiгiп жазылады: aqbas sıyr, sarybas jylan.
§36. Лексикалық мағынасынан ажыраған qoı, sıyr, túıe, bota, qozy, at, qoıan, aıý, bóri, qasqyr, ıt немесе qum, sý, bal, ý, sor сөздерiмен тiркескен ботаникалық, зоологиялық атаулар бiрге жазылады: qoıjýsan (өс.), sıyrjońyshqa (өс.), botabúrgen (өс.), qozygúl (өс.), atqulaq (өс.), qoıansúıek (өс.), aıýbaldyrǵan (өс.), aıýbadam (өс.), bóriqaraqat (өс.), qasqyrjem (өс.), ıtbúldirgen (өс.), qumberish (өс.), sýbetege (өс.), balqaraǵaı (өс.), ýkekire, ýbıdaıyq (өс.), sorqańbaq (өс.).
Е с к е р т у. Aq, qara, qyzyl, qońyr, sur, shubar сөздерi аң-құс, өсiмдiк түсiн айыру үшiн қолданылатын болса, бөлек жазылады: aq alabota, qara qarǵa, sur jylan, shubar baqa.
§37. Eкiншi сыңары shóp, gúl, tiken, japyraq, tamyr, qus, balyq, qurt, jıdek, jemis, qat сөздерiмен келетiн ботаникалық атаулар бiрге жазылады: emenshóp, qońyraýshóp; kúımesgúl, qaltagúl; sortiken, shaǵyrtiken; túımejapyraq, sútjapyraq; altyntamyr, beltamyr; totyqus, kókqus; taraqbalyq, qylyshbalyq; qaraqurt, bósirqurt; qyzyljıdek, ıtjıdek; tamyrjemis, torjemis; qaraqat, qyzylqat.
§38. Күрделi сөзге айналған фразеологизмдер бiрге жазылады: aqsaqal, aqsúıek, aqnıet, aqnıettik, aqkóńil, aqkóńildilik; kóshbasshy, dúnıeqońyzdaný, erjúrek, erjúrektik, janpıda, janpıdalyq, ataqonys; basqosý, atsalysý, atústi, atústilik.
V тарау
ДЕФИСПЕН ЖАЗЫЛАТЫН СӨЗДЕР ЕМЛЕСI
Қос сөздер дефис (-) арқылы жазылады.
§39. Қайталама қос сөздер дефис арқылы жазылады: lek-lek, alýan-alýan, júre-júre, kóre-kóre, sóıleı-sóıleı, bıik-bıik, kóp-kóp, taý-taý, qaıta-qaıta.
§40. Қосарланған елiктеуiш, бейнелеуiш сөздер және көңiл-күй, шақыру одағайлары дефис арқылы жазылады: jalt-jult, satyr-sutyr, qalt-qult, shaqyr-shuqyr, shart-shurt, sart-surt, tars-turs, pah-pah, shek-shek, qyraý-qyraý.
§41. Сыңарлары өзара мағыналас және қарама-қарсы, жиынтық және жалпылама мәндегi, сондай-ақ мағынасы көмескiленген қос сөздер дефис арқылы жазылады: syı-qurmet, úgit-nasıhat, oı-óris, ydys-aıaq, telegeı-teńiz, salt-dástúr, er-toqym, el-jurt, jer-jahan, kúsh-qaırat, ońtústik-shyǵys, júrek-tamyr syrqaty, shtrıh-kod, oqý-jattyǵý, ákimshil-qysymshyl; úlken-kishi, kári-jas, alys-jaqyn, ashshy-tushshy, alys-beris, joǵary-tómen, kóshi-qon, aıtty-aıtpady, kirer-kirmesten, kelimdi-ketimdi, kári-qurtań, kóılek-kónshek, et-met.
§42. Қосарланған болжалдық сан есiмдер дефиспен жазылады: bir-eki, alty-jeti, úsh-tórt, otyz-qyryq, altaý-jeteý, bireý-ekeý.
§43. Грамматикалық тұлғалармен келген қос сөздер дефис арқылы жазылады: týradan-týra, qoldy-qolyna, ózinen-ózi, qaraptan-qarap, bardy-joqty, azdy-kópti, tekten-tekke, teginnen-tegin, qolma-qol, betpe-bet, kózbe-kóz, jolma-jol, barar-barmas; bılep-tóstep, sharshap-shaldyǵyp, kórgen-túıgen, jýyp-shaıyp, qyryp-joıyp, jylap-eńirep, ósip-ónip.
§44. Араб цифрымен берiлген санға қосымша дефис арқылы жалғанады, сондай-ақ түсiрiлген -ynshy (-inshi), -nshy (-nshi) қосымшасының орнына дефис қойылады, ал рим цифрымен берiлсе, дефис қойылмайды: 6-ǵa, 100-ge deıin, 10-15-ten; 2018-jyly, 5-sanat, 3-kireberis, 10-qazan, 2-aqpan, 136-bap, 1-úı, 9-páter, ХХI ǵasyr, III tom, IV taraý. Бiрақ № шартты белгiсiмен тiркесетiн араб цифрлы сан есiмдер дефис арқылы ажыратылмайды: №82 mektep, dırektordyń №5 buıryǵy, №107 qaýly, №17 kiris.
§45. Цифрға тiркелетiн % (процент), 0С (Цельсий) таңбаларынан кейiн жалғанатын қосымшалар дефис арқылы жазылады: 50 %-kе, 10 0С-den tómen.
§46. Күшейткiш буынмен келетiн сөздер дефиспен жазылады: ap-anyq, qyp-qyzyl, sap-sary, jap-jaqsy, súp-súıkimdi, quba-qup. Бiрақ appaq, kókpeńbek болып жазылады.
§47. Кiрме негiздер, аббревиатуралар мен сандардың төл және шет тiлiнен енген сөздермен қосарланған атаулары, сондай-ақ ýeb, eks сөзалды сыңарларымен келетiн сөздер дефис арқылы жазылады: breın-rıng, kofe-breık, market-meıker, shoý-bıznes, tok-shoý, blıs-saýal, feıs-baqylaý, art-kafe, pop-mýzyka; MP4-pleerleri, USB-tasymaldaýshy, SD-karta; VIP-palata, IT-mamandar, PR-menejer.
§48. -aq, -aı, -aý, -dy, -di, -mys, -mis, -tin, -tuǵyn шылаулары дефис арқылы жазылады: sen-aq, shamaly-aq, kelmeıdi-aý, ádemisin-aı, aıtqan-dy, barypty-mys, kelipti-mis, kóretin-di; еrek-tin, bar-tuǵyn, joq-tuǵyn.
§49. Қысқарған сөзге қосымшалар дефис арқылы жалғанады: AAQ-nyń, QazUPÝ-ǵa, TMD-ǵa (§73-75 қараңыз).
VI тарау
БАС ӘРIП ЕМЛЕСI.
ҚОСЫМШАЛАРДЫҢ ЖАЛҒАНУЫ
§50. Әрбiр жаңа сөйлем бас әрiппен жазылады: Qonaqúıde, dóńgelek ústel ústinde qyzǵylt, kúńgirt sáýlesi bar tas sham janyp tur. Qyryn otyrǵan ákesiniń úlken kesek pishini Abaıǵa jartylaı ǵana kórinedi (M.Áýezov).
§51. Өлеңнiң әрбiр жолы бас әрiптен басталады:
Paıda oılama, ar oıla,
Talap qyl artyq bilýge.
Artyq bilim kitapta,
Erinbeı oqyp kórýge (Abaı).
Жалқы есiмдер емлесi
§52. Кiсiнiң аты, әкесiнiң аты, тегi бас әрiппен жазылады: Dýlat Saǵynuly Berdáli, Qyrmyzy Nábıqyzy Seıdimbek.
§53. Кiсi есiмдерiне және -ov, -ev жұрнағымен аяқталған кiсiнiң тегiне қосымша түбiр сөздiң соңғы буынына сәйкес үндесiп жалғанады: Álıhannyń, Álıhanǵa; Kúnsulýdyń, Kúnsulýǵa; Nábıevanyń, Nábıevkе; Baıǵaraevanyń, Baıǵaraevqa.
Е с к е р т у. Соңғы буыны á-мен аяқталған кiсi есiмдерiне қосымшалар §16 бойынша жуан жалғанады: Kúlásh-qa, Kúláı-ǵa, Bilál-ǵa.
§54. Екi сөзден құралған кiсi есiмдерi бiрге жазылады: Tóremurat, Aısáýle, Saqypjamal, Ábilqasym, Qasymjomart, Batyrhan, Tursynzada, Nurǵalı, Aıgúl, Aqbala, Aqylbek, Jaqsybaı, Shárbaný, Toqqoja, Nurbıke, Nuraıym, Nurdildá, Bıbihanym, Asyljan, Ahmetqazy.
§55. Кiсi есiмдерi сыңарларының жiгiндегi дыбыстар айтылымына сәйкес жазылады: Aıǵyz, Baıgeldi, Jumaǵul, Qaragóz, Kenjáli, Bıbajar, Qojahmet.
§56. Араб, парсы тiлiнен енген кiсi есiмдерi қазақ тiлiнiң дыбыстық заңдылығына сәйкес жазылады: Ysqaq, Yrysjan, Yrysaldy, Ysmaıyl немесе Symaıyl, Muhambet, Ybyraıym, Bátıma, Qasen, Qusaıyn, Qadısha, Pazyl, Ábdiqadir, Álbeıbarys.
§57. Тарихи тұлға есiмдерiндегi көмекшi сөздер сөз басында бас әрiппен, сөз ортасында кiшi әрiппен дефис арқылы жазылады: Ábýnasyr ál-Farabı, Leonardo da Vınchı, Janna d’Ark, Fon der Gols, Lıýdvıg van Bethoven, Ál-Farabıdiń murasy barlyq túrki halyqtaryna ortaq. Көрсетiлген есiмдерге қосымшалар буын үндесiмiне сәйкес жалғанады: Leonardo da Vınchı (-diń, -ge); Fon der Gols (-tyń, -qa); Vılgelm fon Gýmboldt (-tyń, -qa).
§58. Ертегi, миф кейiпкерлерiнiң аттары бас әрiппен және бiрге жазылады: Jelaıaq, Jeztyrnaq, Saqqulaq, Taýsoǵar.
§59. Құрамында bı, jyraý, ata, ana, batyr, abyz, aqyn, bahadúr, han, seri, sal, datqa, sultan, qajy, sulý, begim, hanym, myrza сөздерi бар ұлттық-мәдени қоғамдастыққа танымал кiсi есiмдерiнiң алдыңғы сыңары — бас әрiппен, екiншi сыңары кiшi әрiппен бөлек жазылады: Móńke bı, Buqar jyraý, Adam ata, Haýa ana, Qorqyt ata, Domalaq ana, Jalańtós batyr, Baıserke abyz, Dýlat aqyn, Ábilǵazy bahadúr, Abylaı han, Aqan seri, Birjan sal, Baızaq datqa, Baraq sultan, Qunanbaı qajy, Baıan sulý, Aısheker hanym, Rabıa begim.
§60. Дәстүрлi мәдениетте ерекше орын алған кiсi есiмдерiнiң алдында қолданылатын тұрақты эпитеттер бас әрiппен жазылады: Úkili Ybyraı, Qyz Jibek, Máshhúr Júsip, Qazdaýysty Qazybek bı, Er Tarǵyn, Qaraqypshaq Qobylandy, Jaıaý Musa, Er Tóstik.
§61. Жануарлар мен құстарға қойылған күрделi атаулар бас әрiппен және бiрге жазылады: Aıtóbel, Qoıankók; Bóribasar, Aqtós, Qaratorǵaı.
Жер бедерi, аспан денелерi атауларының емлесi
§62. Географиялық және астрономиялық атаулар бас әрiппен жазылады: Alataý, Jetisý, Ertis, Jaıyq; Kún, Аı, Jеr, Sholpan, Jetiqaraqshy, Súmbile, Úrker.
§63. Muhıt, asý, aral, qum т.б. сөздермен келетiн жер-су және астрономиялық атаулардың бастапқы сыңары бас әрiппен жазылады: Qara teńiz, Tynyq muhıty, Kúngeı asýy, Barsakelmes araly, Borsyq qumy.
§64. Тұрақты анықтауыш арқылы қалыптасқан күрделi жер-су атауларының екi сыңары да бас әрiппен және бөлек жазылады: Kishi Azıa, Ortalyq Qazaqstan, Batys Qazaqstan, Qıyr Shyǵys, Taýly Altaı.
§65. Күрделi жер-су атаулары бас әрiппен, түбiр тұлғасы сақталып, бiрiктiрiлiп жазылады: Araltóbe, Úsharal, Kókshetaý, Betpaqdala, Jarkent, Marqakól, Saryarqa, Saryaǵash, Jańaarqa.
§66. Қосарланған жер-су атауының екi сыңары да бас әрiппен, дефис арқылы жазылады: Aqsý-Jabaǵyly qoryǵy, Úıtas-Aıdos jerasty sýy, Saıram-О́gem ulttyq parki, Balqash-Alakól oıysy.
Күрделi атаулар емлесi
§67. Мемлекет және ең жоғарғы мемлекеттiк басқару органдары мен лауазым атаулары бас әрiппен жазылады: Qazaqstan Respýblıkasy, Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti, Qazaqstan Respýblıkasynyń Premer-mınıstri, Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń Tóraǵasy, Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimeti. Бiрақ мемлекеттiк лауазым атауларындағы hatshy, mınıstr, depýtat, ákim, orynbasar, basshy, tóraǵa сөздерi кiшi әрiппен жазылады: Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik hatshysy, Qazaqstan Respýblıkasy Qarjy mınıstri, Qazaqstan Respýblıkasy Parlamentiniń depýtaty, Túrkistan oblysynyń ákimi, Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti ákimshiligi basshysynyń orynbasary, Ádistemelik bólim basshysy, Til komıtetiniń tóraǵasy.
§68. Мемлекеттiк әкiмшiлiк-басқару органдары (министрлiк, комитет, департамент, кодекс т.б.), заңнамалық құжаттар күрделi атауларының бiрiншi сөзi бас әрiппен жазылады: Qarjy mınıstrligi, Qazaqstan Respýblıkasy Qarjy mınıstrligi, Qazaqstan Respýblıkasy Ishki ister mınıstrligi, Qazaqstan Respýblıkasy Qarjy mınıstrliginiń Memlekettik múlik jáne jekeshelendirý jónindegi komıteti, Qazaqstan Respýblıkasy Aqparat jáne komýnıkasıalar mınıstrliginiń Aqparattandyrý departamenti, Qazaqstan Respýblıkasynyń Eńbek kodeksi.
§69. Оқу орны, ғылыми мекеме, қоғамдық ұйым, өнер орталықтарының және олардың құрылымдық бөлiмшелерiнiң атаулары бас әрiппен жазылады: Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti, Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologıa ınstıtýty, Qazaqstan Sýretshiler odaǵy, Abaı atyndaǵy Opera jáne balet teatry, Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń Tarıh fakúlteti, Shyǵystaný fakúltetiniń Shyǵys fılologıasy kafedrasy; Til bilimi ınstıtýtynyń Til mádenıeti bólimi, Jazýshylar odaǵy Kórkem ádebıet bólimi, Til bilimi ınstıtýtynyń Ǵylymı keńesi.
§70. Ғимарат, ескерткiш, көркем әдебиет, музыка, сәулет, өнер туындылары атауларының алғашқы сөзi бас әрiппен жазылады: Beıbitshilik pen kelisim saraıy, Qazmedıa ortalyǵy, Táýelsizdik saraıy, Áziret Sultan meshiti, I.Esenberlınniń «Kóshpendiler» trılogıasy, «Alasapyran» romany, «Aıqyn» gazeti, «Qazdar qaıtqanda» áni, «Máńgilik el» monýmenti.
§71. Маңызды тарихи оқиғалардың, мереке атауларының бiрiншi сөзi бас әрiппен жазылады: Aqtaban shubyryndy, Jeltoqsan kóterilisi, Qurban aıt, Naýryz meıramy, Qazaqstan halqynyń birligi kúni, Bilim kúni.
§72. Мемлекеттiк марапаттар, атақтар бас әрiппен жазылады: Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, «Halyq qaharmany» ataǵy, «Altyn qyran» ordeni, «Eren eńbegi úshin» medali, «Altyn alqa» tósbelgisi.
VII тарау
ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР ЕМЛЕСI
§73. Басқы әрiптерiнен қысқарған күрделi атаулар бас әрiппен жазылады: EQYU (Eýropadaǵy qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymy); AQ (Aksıonerlik qoǵam); AAQ (Ashyq aksıonerlik qoǵam); JShS (Jaýapkershiligi shekteýli seriktestik); DDSU (Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy). Қосымшалар қысқарған сөздiң айтылу заңдылықтарына сәйкес дефис арқылы жазылады: EQYU-ǵa; ЕO-ǵa; JShS-nyń, JShS-ǵa; AQ-nyń; DDSU-ǵa; TMD-ǵa, MKK-ge. Бiрақ AQSh-qa деп жазылады.
§74. Ағылшын тiлiндегi атауы бойынша қысқарған әлемдiк мәртебесi жоғары халықаралық ұйым атаулары түпнұсқа тiлiндегiдей жазылады: UNESСO, USAID, NATO, EXPO. Қосымшалар қысқарған сөздiң айтылуына қарай дефис арқылы жалғанады: UNESСO-nyń, -ǵa; USAID-tyń, -qa; NATO-nyń, -ǵa; EXPO-nyń, -ǵa.
§75. Аралас қысқарған сөздер төмендегiдей жазылады: QazUÝ (Qazaq ulttyq ýnıversıteti); Eýroodaq (Eýropalyq odaq). Қосымшалар соңғы буынға үндесiп жалғанады: QazUÝ-dyń, -ǵa; Eýroodaq-tyń,-qa.
VIII тарау
ШЕТТIЛДIК СӨЗДЕР ЕМЛЕСI
§76. Шеттiлдiк бiрқатар сөздер түпнұсқасына ұқсас жазылады, оларға қосымша буын үндестiгiне сәйкес жалғанады: moderator (-dyń, -y, -ǵa, -lar), marker (-diń, -i, -ge, -ler), stepler (-diń, -i, -ge, -ler), vaýcher (-diń, -i, -ge, -ler), sýpervaızer (-diń, -i, -ge, -ler), banknot (-tyń, -y, -qa, -tar), bankomat (-tyń, -y, -qa, -tar), planshet (-tiń, -i, -ke, -ter), onlaın (-nyń, -y, -ǵa, -dar), oflaın (-nyń, -y, -ǵa, -dar), dızaın (-nyń, -y, -ǵa, -dar), barmen (-niń, -i, -ge, -der), resepshn (-niń, -i, -ge, -der), skrınshot (-tyń, -y, -qa, -tar), blokbaster (-diń, -i, -ge, -ler).
§77. Бiрқатар кiрме сөздер айтылуы бойынша жазылады: taýar, nómir, poshta, kástóm, pálte, poıyz, sıez, slesir, vedimis, vedimistik, ketchúp.
§78. ё әрпi о́ әрпiмен таңбаланады. Қосымша соңғы буынның үндесiмiне сәйкес жалғанады: manо́vr (-diń, -i, -ge, -ler), brýselо́z (-diń, -i, -ge, -der), aktór (-diń, -i, -ge, -ler), amóba (-nyń, -ny, -ǵa, -lar), dırıjо́r (-diń, -i, -ge, -ler), rejısо́r (-diń, -i, -ge, -ler).
§79. ц әрпi және сц әрiп тiркесi s әрпi арқылы жазылады: sırk, sement; desımetr, proporsıonal, kvars, korporasıa, senarı, abses, plebısıt.
§80. щ әрпi sһ әрпiмен жазылады: ýchılıshe, praporshık, borsh, shı (тағам).
§81. э әрпi е әрпiмен жазылады: element, elevator, poetıka, koefısent.
§82. ю әрпi ú әрпiмен жазылады: parashút, absolút, glúkoza, debút, prodúser, lúks, valúta, búdjet, búro, sújet, búleten, fúchers, kompúter, tútor, konúktýra, konúktıvıt. Қосымшалар соңғы буынның үндесiмiне сәйкес жалғанады.
§83. я әрпi а́ әрпiмен жазылады: zarа́d, knáz, narád, razrád, grıláj. Қосымша §16 бойынша жалғанады.
Е с к е р т у. и (ı) әрпiнен кейiн тұрған я-ның орнына а жазылады: aksıa, alergıa, hımıa, gımnazıa.
§84. Жiңiшкелiк белгiсi (ь) бар буынға жiңiшке дауыстылардың әрпi жазылады, қосымшалар түбiрдiң соңғы буынына үндесiп жалғанады: аlkogól (-diń, -i, -ge, -der), аnsámbl (-diń, -i, -ge, -der), asfált (-tiń, -i, -qa, -ta), álbatros (-tyń, -y, -qa, -tar), álbom (-nyń, -y, -ǵa, -dar), álfa (-nyń, -ǵa), álmanah (-tyń, -y, -qa, -tar), álpınıs (-tiń, -i, -ke, -ter), ált (-tiń, -i, -ke), álternatıv (-tiń, -i, -ke, -ter), áltron (-nyń, -y, -ǵa, -dar), bálzam (-nyń, -y, -ǵa, -dar), batalón (-niń, -i, -ge, -der), búldog (-tyń, -y, -qa, -tar), búldozer (-diń, -i, -ge, -ler), dúbl (-diń, -i, -ge, -der), gólf (-tiń, -i, -ke, -ter), gаstról (-diń, -i, -ge, -der), kúlt (-tiń, -i, -ke), kоbált (-tiń, -i, -qa, -tar), kоról (-diń, -i, -ge, -der), medalón (-niń, -i, -ge, -der), múltfılm (-niń, -i, -ge, -der), ós (-tiń, -i, -ke, -ter), pálma (-nyń, -sy, -ǵa, -lar), parо́l (-diń, -i, -ge, -der), púlt (-tiń, -i, -ke, -ter), roıál (-diń, -i, -ǵa, -dаr), rúbl (-diń, -i, -ge, -der), sırkúl (-diń, -i, -ge, -der), váls (-tiń, -i, -ke, -ter), vestıbúl (-diń, -i, -ge, -der), vólfram (-nyń, -y, -ǵa, -dar), vólt (-tiń, -i, -ke), fakúltet (-tiń, -i, -ke, -ter), festıvál (-diń, -i, -ǵa, -dаr), fólklor (-dyń, -y, -ǵa, -lar).
Е с к е р т у. жiңiшкелiк белгiсi (ь) тұрған буында e, ı әрiптерi болса, бұл белгi ескерiлмейдi: akvarel (-diń, -i, -ge, -der), artıkl (-diń, -i, -ge, -der), atele (-niń, -si, -ge, -ler), barelef (-tiń, -i, -ke, -ter), barer (-diń, -i, -ge, -ler), gelmınt (-tiń, -i, -ke, -ter), kegl (-diń, -i, -ge, -der), kelt (-tiń, -i, -ke, -ter), lager (-diń, -i, -ge, -ler), premer (-diń, -i, -ge, -ler), premera (-nyń, -ǵa, -lar), relef (-tiń, -i, -ke, -ter), shıfoner (-diń, -i, -ge, -ler), stil (-diń, -i, -ge, -der), fılm (-niń, -i, -ge, -der). §85. Айыру белгiсi (ъ) ескерiлмей жазылады, қосымшалар соңғы буын үндесiмiне сәйкес жалғанады: sýbekt, оbekt, feldeger, adektıv.
§86. -тч әрiп тiркесiмен аяқталатын сөздердегi т әрпi түсiрiлiп жазылады: skoch, skech, mach.
§87. дж әрiп тiркесi бар сөздерде д әрпi түсiрiлiп, қосымшалар үндестiк заңы бойынша жазылады: menejer (-diń, -i, -ge, -ler), jınsi (-niń, -si, -ge, -ler), jentlmen (-niń, -i, -ge, -der). Бiрақ búdjet, lodjy болып жазылады.
§88. Сөз соңындағы қайталанған қосар әрiптiң бiреуi түсiрiледi: klas (-tyń, -y, -qa, -tar), hol (-dyń, -y, -ǵa, -dar), bal (-dyń, -y, -ǵa,-dar).
§89. Сөз ортасындағы қайталама сс, мм, лл, тт, фф, нн, бб, рр, пп, гг, дд, кк, уу дыбыстарын бiлдiретiн әрiптердiң бiрi түсiрiлiп жазылады: patıson, komısar, resor, profesor, prosesor, asonans, dısonans, dısıdent; gramatıka, komýna, ımýnogen, ımıgrant, mamologıa, sımetrıa, amıak, anagram; metalýrgıa, elıps, kolej, sılabýs, koloıd, kolokvıým, trıler, alofon, troleıbýs; kotej, atestat; efýzıa, afekt, afrıkat, koefısıent; týnel, aneksıa, baner, tenıs, konotat; abrevıatýra, gıbon, korespondent, popýrı, korektor, ıpodrom, oponent; sýgestıa; adıtıv; akaýnt, akord, akredıtteý, vakým.
Е с к е р т у. Сөз мағынасына әсер ететiн жағдайда, сондай-ақ өлшем бiрлiк атауларында қайталама дыбыстар сақталып жазылады: netto, dollar, massa, tonna, mıllıon, mıllımetr.
§90. -ий-мен аяқталған сөздердiң соңында бiр ғана ı әрпi жазылады: kalı, alúmını, natrı, kafeterı, realı.
§91. Шеттiлдiк сөздердiң соңындағы а әрпi сөз мағынасына әсер етпеген жағдайда түсiрiлiп жазылады. Қосымшалар соңғы буынға үйлесiп жалғанады: kordınat (-tyń, -y, -qa, -tar), kapsýl (-dyń, -y, -ǵa, -dar), kardıogram (-nyń, -y, -ǵa, -dar), fonem (-niń, -i, -ge, -der), morfem (-niń, -i, -ge, -der), leksem (-niń, -i, -ge, -der), orfogram (-nyń, -y, -ǵa, -dar). Бiрақ matematıka, pedagogıka, statıstıka, mehanıka болып жазылады.
§92. -cт, -сть әрiп тiркестерiне бiткен сөздердiң соңғысы (лары) түсiрiлiп жазылады, қосымшалар үндестiк заңына сәйкес жалғанады: ekonomıs (-tiń, -i, -ke, -ter), komýnıs (-tiń, -i, -ke, -ter), manıfes (-tiń, -i, -ke, -ter), týrıs (-tiń, -i, -ke, -ter), poves (-tiń, -i, -ke, -ter).
§93. p, h әрiптерiне аяқталған шеттiлдiк сөздерге тәуелдiк жалғауы жалғанғанда, p, h әрiптерi ұяңданбайды және қосымшалар жуан жалғанады: arhetıp — arhetıpi, stereotıp — stereotıpi, sheıh — sheıhy, shtrıh — shtrıhy; seh (-tyń, -y, -qa, -tar), sheıh (-tyń, -y, -qa, -tar), shtrıh (-tyń, -y, -qa, -tar).
§94. -ог әрiп тiркесiмен аяқталатын сөздерге қосымшалар жуан жалғанады: pedagog (-tyń, -y, -qa, -tar), еkolog (-tyń, -y, -qa, -tar), fılolog (-tyń, -y, -qa, -tar).
§95. -рк, -рг, -кс, -лк, -кл, -нк әрiп тiркестерiне бiткен сөздерге қосымшалар жiңiшке жалғанады: ocherk (-tiń, -i, -ke, -ter), hırýrg (-tiń, -i, -ke, -ter), metalýrg (-tiń, -i, -ke, -ter), polk (-tiń, -i, -ke, -ter), sıkl (-diń, -i, -ge, -der), bank (-tiń, -i, -ke, -ter), tank (-tiń, -i, -ke, -ter).
§96. -кт, -ск, -пт, -фт әрiп тiркесiне бiтетiн сөздерге қосымша y, i дәнекерi арқылы, ал -кт, -нкт, -ск сияқты құрамында к әрпi бар сөздерге тек жiңiшке, басқаларына соңғы буын үндесiмiне қарай не жуан, не жiңiшке жалғанады: fakt, faktige, faktisi; pýnkt, pýnktisi, pýnktige; ınstınkt, ınstınktisi, ınstınktige; dısk, dıskige, dıskisi; aksept, akseptige, akseptisi; soft, softyǵa, softysy.
§97. Сөз соңындағы -нг әрiп тiркесi ń әрпiмен жазылады, қосымшалар үндестiк заңына сәйкес жалғанады: boýlıń (-niń, -ge, -i, -der), brıfıń (-niń, -ge, -i, -der), reıtıń (-niń, -ge, -i, -der).
Е с к е р т у. Бiр буынды сөздерде нг тiркесi жазылады: rıng, rang, sleng.
§98. Ағылшын тiлiндегi түпнұсқасында w әрпiмен басталатын кейбiр сөздер ý әрпiмен жазылады: ýаtsap, ýıkıpedıa, ýeb-saıt.
IХ тарау
СӨЗДЕРДIҢ ТАСЫМАЛДАНУЫ
§99. Сөз буын жiгiне сәйкес тасымалданады: oqý-shylar, oqýshy-lar; bel-sendi, belsen-di; beı-bitshilik, beıbit-shilik, beıbitshi-lik.
§100. Буын й мен у дауыссыздарынан басталғанда da-ýys (daý-ys емес), sa-ýat (saý-at емес), da-ıyndyq (daı-yndyq емес), qu-ıyn (quı-yn емес) түрiнде тасымалданады.
§101. Сөз iшiнде үш дауыссыз дыбыс қатар келгенде, сөздiң түбiрi сақталып тасымалданады: kúńgirt-teý (kúńgir-tteý емес), jańǵyrt-ty (jańǵyr-tty емес).
§102. Бiрiккен және кiрiккен сөздер буын жiгiмен тасымалданады: de-malys, dema-lys (dem-alys емес); kó-goraı, kógo-raı (kóg-oraı емес).
§103. Бiр буынды сөздер тасымалданбайды: aı, kún, vólt, kvars, pýnkt.
§104. Сөздiң жеке әрпi келесi жолға тасымалданбайды: ara (a-ra, ar-a емес), aıaq (a-ıaq емес), alaqan (a-laqan емес), uıa (u-ıa, uı-a емес).
§105. Бас әрiптен қысқарған сөздердi тасымалдауға болмайды: AQSh, TMD, BUU.
§106. Кiсi есiмiнiң қысқартылған әрпi мен тегi тасымалданбайды: A.Baıtursynuly, B.Momyshuly, Ǵ.Mustafın, Á.Kekilbaı.
§107. Цифрлармен келген қысқарған өлшем бiрлiк атаулары және шартты таңбалар тасымалданбайды: 25 ga (25-ga емес), 50 sm (50-sm емес), 50 % (50-% емес).
egemen.kz Жаңа әлiпби негiзiндегi қазақ тiлi емлесiнiң ережелерi
